Projekt został zrealizowany przez Instytut Muzyki i Tańca w roku dwóch wielkich wydarzeń artystycznych - XIII Międzynarodowego Konkursu Lutniczego i XV Międzynarodowego Konkursu Skrzypcowego im. Henryka Wieniawskiego w Poznaniu (2016). Baza prezentuje skrzypce pochodzące z Kolekcji Instrumentów Lutniczych Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego zarządzanej przez Związek Polskich Artystów Lutników w Warszawie, a także skrzypce na których grali wybitni polscy muzycy stający w konkursowe szranki, często u progu swojej kariery. Te ostatnie, rozsiane po świecie, pochodzą najczęściej ze zbiorów prywatnych - jesteśmy bardzo wdzięczni Właścicielom za ich uprzejme udostępnienie.

„Ponieważ wszyscy są obznajomieni z rodziną skrzypiec, nie jest rzeczą konieczną pokazywać lub pisać cokolwiek więcej na ten temat” - stwierdził lapidarnie w roku 1619 Michael Praetorius (Syntagma musicum). Czterysta lat później jesteśmy co prawda nadal wszyscy ze skrzypcami „obznajomieni”, niemniej nikt by się na Praetoriusa nie pogniewał, gdyby zostawił nam obszerniejszą relację z początków XVII wieku. W przypadku skrzypiec mamy bowiem do czynienia z instrumentem uważanym dziś za jedno z najdoskonalszych osiągnięć sztuki lutniczej, którego kształt ustalony przed wiekami uznaje się za tak optymalny, że regulamin Konkursu Lutniczego w Poznaniu nie przewiduje uczestnictwa instrumentów modyfikujących w znaczący sposób przyjętej formy i kolorystyki. Mamy do czynienia z instrumentem owianym legendami, opromienionym karierami skrzypków i lutników, osiągającym na aukcjach zawrotne sumy. Dla wielu muzyków jest to żywy organizm, wystarczy też choć raz wejść do pracowni lutniczej, aby zrozumieć, że nie chodzi tu tylko o artystyczne rzemiosło. Niestety pamięć o instrumentach nawet wybitnych muzyków jest czasem ulotna, tymczasem losy skrzypiec to materiał arcyciekawy - przechodzące z rąk do rąk, kopiowane, fałszowane, wypożyczane, wymieniane, kradzione, sprzedawane, przerabiane, niszczone i naprawiane, są dźwięczącymi świadkami niejednej historii. Zapamiętujemy wspaniałe wykonania, wizerunki skrzypków triumfujących na estradach - czy jednak zawsze pamiętamy na czym grali?

Agata Mierzejewska


Zgromadzona w jednym miejscu dokumentacja fotograficzna i tekstowa tak wielu instrumentów pozwala na porównanie konstrukcji zarówno polskich jak i obcych skrzypiec datowanych od XVII wieku do współczesności, w której stosuje się głównie sprawdzone i powszechnie zaakceptowane modele dawnych mistrzów. W bazie obecne są także inne instrumenty lutnicze - altówka, kontrabas i wiola da gamba, wzorowana na instrumentach Groblicza.

W prezentowanej Kolekcji Instrumentów Lutniczych Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego (KIL) znajdują się liczne skrzypce nagrodzone na Międzynarodowym Konkursie Lutniczym im. H. Wieniawskiego w Poznaniu. Ze względu na surowy regulamin, odrzucający wszelkie eksperymenty i nietypowe rozwiązania, są to modele tradycyjne i nie znajdziemy w nich innowacji w zakresie materiału, konstrukcji i wyglądu, spotykanych czasem w lutnictwie współczesnym.

Drugą, prezentowaną przez nas grupą skrzypiec, są instrumenty, które wystąpiły na Konkursie Skrzypcowym im. H. Wieniawskiego w Poznaniu. Jego polscy laureaci grali niekiedy na instrumentach wypożyczonych z KIL, znacznie częściej jednak na instrumentach prywatnych. Informacje na ich temat zostały przez nas zdobyte drogą licznych poszukiwań głównie wśród samych laureatów, ich rodzin lub uczniów, innych skrzypków, lutników, a także zagranicznych fundacji opiekujących się instrumentami. Mamy rzadką okazję posłuchać, jak brzmią niektóre prezentowane obiekty, dzięki utworom nagranym dla portalu w siedzibie ZPALu oraz archiwalnym wykonaniom laureatów Konkursu Wieniawskiego, oddającym niesamowitą atmosferę tego wydarzenia.

W kartach katalogowych prezentowanych instrumentów ze zbiorów Kolekcji Instrumentów Lutniczych zarządzanej przez Związek Polskich Artystów Lutników podane są wyselekcjonowane informacje m.in. o ich pochodzeniu, datowaniu, inskrypcjach, wymiarach oraz cechach wyglądu i budowy. Zostały one oparte na dokumentacji prowadzonej przez ZPAL, w niektórych przypadkach poddanej weryfikacji na podstawie literatury przedmiotu. Współczesne skrzypce (polskich lutników lub zagranicznych laureatów konkursów lutniczych) są w pełni skatalogowane przez ZPAL, natomiast precyzyjne opisanie pochodzenia skrzypiec sprzed stu, dwustu lub trzystu lat nastręcza wiele problemów. Dlatego też w wielu przypadkach wskazano jedynie, że instrument może pochodzić z warsztatu danego lutnika lub reprezentuje cechy jakiejś szkoły, np. szkoły włoskiej. W przypadku instrumentów prywatnych podano, po weryfikacji, te informacje, które udało się zgromadzić od ich właścicieli, fundacji udostępniających instrumenty lub niekiedy lutników – twórców lub opiekunów instrumentów.

Odpowiednie datowanie skrzypiec i przypisanie ich warsztatowi danego lutnika to kwestia złożona, niejednokrotnie obarczona licznymi wątpliwościami, widocznymi w dokumentacji skrzypiec. Karteczki lutnicze wklejane w instrumenty bywały fałszowane, zwłaszcza te prezentujące słynne, włoskie nazwiska, dlatego trzeba do nich podchodzić z dużą ostrożnością. Trzeba jednak pamiętać, że fałszywa karteczka, niepewna atrybucja lub niedoskonały wygląd nie oznacza słabo grającego instrumentu – zdarzają się wręcz przeciwne przypadki. W wielu instrumentach w ogóle brakuje kartki lutniczej lub jakiegokolwiek wpisu, a atrybucja została oparta przez lutników na doświadczeniu zawodowym. Stąd nie zawsze datowanie instrumentów jest ścisłe, najczęściej obejmuje dane półwiecze lub nawet cały wiek. Nad pochodzeniem i datowaniem najbardziej interesujących instrumentów ze szkoły polskiej, przypisywanych Grobliczom i Dankwartom, wciąż trwają pełne trudności badania, dotyczące zarówno życiorysów lutników, jak i cech samych instrumentów. Dlatego w ich przypadku uwzględniono najnowsze publikacje z literatury przedmiotu, nadal zresztą nie wyczerpujące zagadnienia, nie zatrzymując się na dawnych hipotezach i datowaniu. W kartach katalogowych podano wymiary skrzypiec uzupełnione w stosunku do kart ZPAL m.in. o długość całkowitą – w tym przypadku przyjęto wymiar obejmujący także guzik (ze względu na konserwacje instrumentów może to być wymiar zmienny).

Joanna Gul


Skrzypce to jakby druga, bardziej niż arystokratyczny fortepian ludyczna, ukryta dusza mieszkańców Europy, w ubiegłych stuleciach „przeflancowana” na drugą półkulę, gdzie była świadkiem i uczestnikiem narodzin nowych narodów m.in. Ameryki Północnej. Jest tam do dziś obecna w wielu przejawach lokalnej kultury dnia codziennego i odświętnego. W Polsce skrzypce były obecne od zarania dziejów, zdaniem niektórych badaczy „od swych narodzin”, i do dziś towarzyszą tradycyjnym ludowym świętom. Towarzyszą też innym, codziennym, prywatnym i powszechnym „wesołościom” w postaci oderwanego od realnej ludowości, i dlatego „wirtualnego” folkloru pod nazwą folkowa muzyka. Mniej obecne w miejskiej sferze codziennej nadal królują tu, obok fortepianu, na estradach koncertowych muzyki, zwanej poważną. Towarzyszyła temu zjawisku kulturowemu wielowiekowa tradycja budowy tych instrumentów, początkowo w formie rzemiosła artystycznego, potem jako sztuka lutnicza. Na przestrzeni ostatniego stulecia osiągnęła ona w Polsce wysoką pozycję wyrażającą się nie tylko powstaniem Związku Polskich Artystów Lutników, szkół i uczelni kształcących w tym zawodzie, licznych krajowych i międzynarodowych konkursów budowy tych instrumentów, a także gry na nich (z Konkursem im. H. Wieniawskiego w Poznaniu na czele). Znakomite pracownie polskich lutników znane są na całym świecie. Dlatego warto skorzystać z niniejszej możliwości poznania tego, co kryje „dusza” skrzypiec i jak się owe swego rodzaju arcydzieła tworzy. 

prof. Beniamin Vogel

Realizatorzy

Idea projektu: Andrzej Kosowski, dyrektor Instytutu Muzyki i Tańca
Koordynacja: Brygida Błaszczyk-Podhajska
Kurator: Agata Mierzejewska
Zdjęcia: Waldemar Kielichowski
Historia lutnictwa w Europie, biogramy lutników: Beniamin Vogel, prof. emeritus
Karty katalogowe na podstawie dokumentacji ZPAL, Historia Międzynarodowych Konkursów Skrzypcowych i Lutniczych: Joanna Gul, Instytut Muzykologii Uniwersytetu Wrocławskiego
Pracownia lutnicza: dr Stanisław Marduła
Ludowa praktyka skrzypcowa jako źródło do badań nad wykonawstwem muzyki dawnej: prof. Zbigniew J. Przerembski, Instytut Muzykologii Uniwersytetu Wrocławskiego
Zebranie informacji o skrzypcach polskich laureatów Konkursu Wieniawskiego - Agata Mierzejewska
Tłumaczenie klasyfikacji Hornbostela i Sachsa: prof. Beniamin Vogel, Joanna Gul
Tłumaczenie treści strony: Monika Tacikowska, prof. Beniamin Vogel
Redaktor Bloga: Agata Mierzejewska
Redaktor zakładki Edukacja: Brygida Błaszczyk-Podhajska
Projekt i realizacja informatyczna: Studio Robot


Realizatorzy składają serdeczne podziękowania za pomoc:
panu Markowi Pielaszkowi, prezesowi Związku Polskich Artystów Lutników
panu Axelowi Edlingowi, prezesowi Järnåkerfoundation
panu Paulowi Barterowi
pani Tanji Zocher z Albert-Eckstein-Stiftung
panu Tomaszowi Liebigowi
pani Magdalenie Wiśniewskiej z Towarzystwa Muzycznego im. H. Wieniawskiego w Poznaniu
panu Andrzejowi Ładomirskiemu

Instrumenty:
Kolekcja Instrumentów Lutniczych Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego (KIL) zarządzana przez Związek Polskich Artystów Lutników (ZPAL)
Zbiory prywatne
Albert-Eckstein-Stiftung
Järnåkerfoundation
Muzeum Instrumentów Muzycznych oddział Muzeum Narodowego w Poznaniu
Akademia Muzyczna im. Grażyny i Kiejstuta Bacewiczów w Łodzi
Szkoła Muzyczna im. Henryka Wieniawskiego w Łodzi

Nagrania audio:
Fragmenty Antologii Laureaci Międzynarodowych Konkursów Skrzypcowych im. Henryka Wieniawskiego 1935-2001, Towarzystwo Muzyczne im. Henryka Wieniawskiego w Poznaniu 2005; opracowanie plików - Wioleta Wnorowska

Nagrania skrzypiec z Kolekcji MKiDN - Katarzyna Denkiewicz, skrzypce, Georg Philipp Telemann, 12 Fantazji na skrzypce solo, realizacja i postprodukcja Patrick Multan - Wiktorów Studio; wybór instrumentów do nagrań Marek Pielaszek





Projekt został zrealizowany ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego