Kolekcja Instrumentów Lutniczych Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego (KIL), prezentowana w portalu, składa się w znacznej mierze ze skrzypiec nagrodzonych na konkursach lutniczych im. H. Wieniawskiego. Fotografie i karty katalogowe niemal wszystkich wspomnianych w tekście instrumentów można odnaleźć w zakładce Kolekcje lub też idąc tropem nazwisk w filtrach.

Historia lutnictwa skupia się na postaciach najsłynniejszych budowniczych skrzypiec. W Polsce to nazwiska Grobliczów i Dankwartów rozpalały wyobraźnię badaczy, chcących dotrzeć do tajemniczych początków sztuki budowania tych instrumentów. Szczególnie zafascynowany lutnictwem był Zdzisław Szulc, przedwojenny kupiec, kolekcjoner instrumentów, barwna postać i organizator życia muzycznego w powojennym Poznaniu. Już w 1945 roku, niemal natychmiast po wojnie, Szulc upominał się o stworzenie placówki muzealnej, gromadzącej instrumenty muzyczne ocalałe z czasów wojny. Sam był wówczas właścicielem ok. 80 instrumentów (przed wojną było ich znacznie więcej), które ukrywał w czasie okupacji niemieckiej w zakładzie jubilerskim swojego brata¹. Jego prywatne zbiory stały się podstawą pierwszej w Polsce kolekcji instrumentów muzycznych – Działu Instrumentów przy Muzeum Wielkopolskim (obecnie Muzeum Narodowym w Poznaniu), otwartego już w 1946 r². Muzeum uczestniczyło w Roku Chopinowskim (1949), prezentując z tej okazji pamiątki chopinowskie oraz instrumenty muzyczne: obok fortepianu Chopina z Antonina także m.in. skrzypce, co miało związek z konkursem lutniczym, odbywającym się w ramach Festiwalu Szkół Artystycznych. Konkurs ten, choć o niewielkiej skali, antycypował cykl konkursów im. H. Wieniawskiego, a zwyciężyli w nim Józef Świrek z Katowic (ówczesnego Stalinogrodu) i Marian Niewczyk z Poznania.

W 1952 r. otwarto stałą siedzibę Muzeum Instrumentów Muzycznych w Poznaniu, a w 1953 r. zorganizowano wystawę „Skrzypce w Polsce” prezentującą m.in. dzieje chordofonów na ziemiach polskich, otwartą podczas trwania II Międzynarodowego Konkursu Skrzypcowego im. Henryka Wieniawskiego. Wystawa po raz pierwszy przyciągnęła środowisko lutników i osób zafascynowanych tą sztuką, co stało się impulsem do założenia w kolejnym 1954 r. Stowarzyszenia Polskich Artystów Lutników (potem Związku Polskich Artystów Lutników)³.

Wkrótce powstała myśl o zorganizowaniu konkursu lutniczego w Poznaniu. Jednym z  głównych inicjatorów był wspomniany już Zdzisław Szulc, założyciel i kustosz Muzeum Instrumentów Muzycznych, w którym organizowane są konkursy lutnicze, a także prezentowane są najstarsze zabytki lutnictwa polskiego. Szulc intensywnie interesował się instrumentami lutniczymi i skupiał wokół muzeum środowisko, skoncentrowane na badaniach nad polskimi tradycjami budowy chordofonów szyjkowych. Tradycje te sięgają wiele wieków wstecz, a ówcześnie rozpalające wyobraźnię przypuszczenia na temat rodów Grobliczów i Dankwartów do dziś nie doczekały się wystarczająco wyczerpującego wyjaśnienia. W tej inspirującej atmosferze powstały pierwsze konkursy lutnicze w Poznaniu. Były odpowiedzią na odżywające zapotrzebowanie na instrumenty mistrzowskie (z pracowni wykształconych lutników, a nie fabryk), potrzebę aktywizacji krajowego i światowego lutnictwa oraz wspierania i doskonalenia sztuki lutniczej.

W konkursie mogli wziąć udział lutnicy wszystkich narodowości, czynni zawodowo, bez ograniczenia wieku. Instrumenty (można było przesłać więcej niż jeden) musiały być własnością danego lutnika i jego pracą, nigdzie wcześniej nie nagrodzoną. Regulamin od początku jasno wyznaczał ostre granice⁴ - jury nie dopuszczało do konkursu instrumentów, które nie noszą cech indywidualnej, ręcznej pracy lutniczej, takich, które mają ekscentryczne kształty, kolory lub ozdoby, są wykończone w sposób sztucznie imitujący wygląd instrumentów starych, zbudowano je z materiałów innych niż drewno lub z drewna preparowanego lub postarzanego środkami chemicznymi. Te sformułowania, pochodzące z 1967 r., są niemal identyczne z regulaminem z 2011 r., gdzie ogranicza się dostęp do zmagań konkursowych instrumentom, mającym znamiona obróbki mechanicznej, o ekscentrycznych kształtach i kolorach, wykończonych w sposób rozmyślnie imitujący wygląd starych instrumentów, oraz zbudowane z innych materiałów niż drewno⁵. Konkursy lutnicze wyłaniają zwycięzców na drodze wstępnych eliminacji oraz pracy jury, oceniającego najpierw jakość i prawidłowość budowy, a następnie brzmienie. Nagrodzone skrzypce od I konkursu przechodzą na własność polskiej Kolekcji Instrumentów Lutniczych (oznaczone poniżej sygnaturą KIL), służącej skrzypkom, w tym także kandydatom w Międzynarodowym Konkursie Skrzypcowym im. H. Wieniawskiego. Te dwa konkursy – skrzypcowy i lutniczy – dzięki temu łączą się ze sobą ściśle poprzez instrumenty i grających na nich muzyków.

1957

I Międzynarodowy Konkurs Lutniczy im. H. Wieniawskiego w 1957 r. cieszył się dużym zainteresowaniem budowniczych – nadesłano 131 skrzypiec z 16 krajów, od Stanów Zjednoczonych po Chińską Republikę Ludową. Przewodniczącym jury był prof. Zdzisław Jahnke, a w międzynarodowe grono jurorów tworzyli skrzypkowie i lutnicy, wśród których byli reprezentanci ZSRR, Rumunii, Belgii, Francji, Włoch, NRF i NRD oraz Polski, jak Irena Dubiska, Eugenia Umińska Tadeusz Wroński, Piotr Kubas i Feliks Konstanty Pruszak, honorowy członek jury⁶. Konkurs był dwuetapowy. Aby ocenić walory brzmieniowe, na skrzypcach grali Mieczysław Giżelski, Igor Iwanow i Edward Statkiewicz. Poprzeczkę postawiono wysoko, pierwszej nagrody nie przyznano, a drugą ex aequo otrzymali Josef Vavra (Czechosłowacja) i René Quenoil (Francja). Trzecią nagrodę zdobyli Harry Mueller (NRD) i Josef Pötzl z ówczesnej Czechosłowacji (KIL-17). Polski laureat, Eugeniusz Gosiewski, znalazł się na czwartej pozycji, otrzymał także jedną z nagród specjalnych – złoty medal Międzynarodowego Konkursu Kwartetów w Liège (Belgia) dla najlepszego lutnika polskiego. Ex aequo z Gosiewskim IV nagrodę otrzymali Czech Albert Lang i Niemiec Franz Joseph Klier (KIL-18)⁷. Mieczysław Bielański (Polska) otrzymał nagrodę Filharmonii Narodowej w Warszawie za skrzypce oznaczone dziś KIL-22, które w 1988 r. były prezentowane na wystawie w Centralnym Państwowym Muzeum Kultury Muzycznej im. M.I. Glinki w Moskwie.

1962

Drugi konkurs lutniczy w 1962 r. pod przewodnictwem Tadeusza Wrońskiego, prowadzony był tym razem w trzech etapach. Spośród 140 instrumentów, wśród których było aż 52 skrzypiec lutników z Czechosłowacji, wybrano 92. W finale prezentowano 15 skrzypiec, w tym aż 7 zbudowanych przez lutników czesko-słowackich. Dwie pierwsze nagrody zdobyli tamtejsi lutnicy: Vladimír Pilař  i Přemysl Špidlen, którzy otrzymali także medale Stowarzyszenia Polskich Artystów Lutników za najwyższe walory lutnicze skrzypiec. Oba instrumenty weszły do Kolekcji Instrumentów Lutniczych, skąd wypożyczone, w tym samym 1962 r. wzięły udział w Konkursie Skrzypcowym im. H. Wieniawskiego. Krzysztof Jakowicz zdobył III nagrodę na skrzypcach Špidlena (KIL-35), a Tomasz Michalak VI nagrodę na skrzypcach Pilařa (KIL-36). Wracając do konkursu lutniczego 1962, drugich nagród nie przyznano, a trzy trzecie otrzymali: ponownie Přemysl Špidlen (za drugi egzemplarz skrzypiec) oraz Włosi Sesto Rocchi i Renato Scrollavezza⁸.

1967

III konkurs lutniczy odbył się w 1967 roku, przysłano 155 instrumentów z coraz większej liczby krajów pozaeuropejskich, jak np. Meksyk, Argentyna, Japonia i Turcja. Przewodniczącym jury był Tadeusz Wroński, a Jadwiga Kaliszewska poddawała skrzypce publicznym testom dźwiękowym za parawanem. Nie przyznano nagrody najwyższej, natomiast trzy II nagrody otrzymali obecni w poprzednim konkursie Přemysl Špidlen (KIL-57) i Renato Scrollavezza oraz António Capela z Portugalii (KIL-58). Trzecia nagroda przypadła Piotrowi Kubasowi, który otrzymał także nagrodę specjalną za najlepszy polski instrument, a czwarta ponownie António Capeli⁹.

1972

W 1972 r. odbył się kolejny, czwarty już Międzynarodowy Konkurs Lutniczy im. H. Wieniawskiego. Nadesłano 158 instrumentów z 20 krajów. Testy dźwiękowe w I etapie tego konkursu (a także wielu następnych) wykonywał Michał Grabarczyk, laureat V Konkursu Skrzypcowego im. H. Wieniawskiego (1967). Jury pod przewodnictwem Włodzimierza Kamińskiego, prezesa SPAL i kustosza Muzeum Instrumentów Muzycznych oraz przewodniczącego wielu następnych konkursów, dwoma pierwszymi nagrodami uhonorowało dwoje skrzypiec seniora rodu lutniczego z Portugalii, Domingosa F. Capeli. Jego syn António, obecny już w poprzednim konkursie, zdobył III i jedną z IV nagród. Czwartą nagrodę ex aequo otrzymał Kurt Gütter z Marneukirchen (NRD; KIL-83), a dwie piąte – Anatolij Koczergin (ZSRR; KIL-85) i Mieczysław Bielański (Polska). Nagrodę „Złotego Groblicza” dla największej indywidualności konkursu, po raz pierwszy przyznaną w tym konkursie przez Muzeum Narodowe w Poznaniu, otrzymał Gio Batta Morassi z Włoch¹⁰.

1977

Na V Międzynarodowy Konkurs Lutniczy w 1977 roku przysłano aż 205 skrzypiec przez 125 lutników z 19 państw. Przewodniczący jury Włodzimierz Kamiński ogłosił wyniki, według których laureatem I nagrody (a także IV) został reprezentant Polski, Józef Bartoszek z Zakopanego (za skrzypce KIL-91), równocześnie pierwszy polski zwycięzca tego konkursu. Nagrodę drugą (KIL-93) i piątą zdobył obecny już wcześniej na konkursach Kurt Gütter z NRD. Trzecią (KIL-90) i jedną z czwartych nagród otrzymał Tomáš Pilař z Czechosłowacji, członek lutniczej rodziny często obecnej w Poznaniu, laureat także „Złotego Groblicza” za największą indywidualność lutniczą konkursu. W rywalizacji wziął udział także Franciszek Marduła z Zakopanego, nauczyciel zwycięzcy Józefa Bartoszka, któremu przyznano jedną z równorzędnych piątych nagród (KIL-92)¹¹.

1981

Włodzimierz Kamiński przewodniczył kolejnej, VI edycji konkursu w 1981 r., w którym udział wzięli lutnicy z 15 państw, przysyłając 156 instrumentów do oceny. W jury znalazło się wielu wcześniej nagrodzonych lutników, jak m.in. Józef Bartoszek, Mieczysław Bielański, António Capela, Gio Batta Morassi, czy Vladimir Pilař, oraz od dawna obecni na konkursach skrzypkowie Jadwiga Kaliszewska i Zenon Płoszaj. Pierwszą nagrodę wywalczył Ivano Coratti z Włoch, drugą – pierwsza lutniczka-laureatka konkursu, Włoszka Nadia Mantovani. Skrzypce trzeciego laureata, Jaromira Joo z Czechosłowacji otrzymały też medal ZPAL za najwyższą ocenę lutniczą. IV nagrodę otrzymali Jochen Voigt (NRD) i Anatolij Koczergin (ZSRR), a V nagrodę – działający w Cremonie Japończyk Tetsuo Matsuda (KIL-103) i Kanadyjczyk Paul Wiessmeyer¹².

1986

VII konkurs lutniczy w 1986 r., ponownie pod przewodnictwem W. Kamińskiego, zgromadził zgłoszenia 166 instrumentów z 17 krajów świata. I nagrodę otrzymał laureat z Polski, Jan Bobak, II – Lorenzo Marchi z Włoch, III – Jerzy Piórko (Polska; KIL-118), a dwie IV nagrody przyznano Japończykom Junji Matsuoka i Shinaya Mochizuki. Jak zawsze przyznano tez szereg nagród specjalnych, m.in. dla Joaquima Capeli z rodziny Capela związanej z konkursem, oraz Jerzego Piórko i Stanisława Króla. „Złotego Groblicza” otrzymał Michał Więckowski¹³.

1991

W 1991 roku na VIII Międzynarodowy konkurs Lutniczy dotarło 66 skrzypiec do oceny, wśród nich po raz pierwszy instrument z Peru. Jury uhonorowało I nagrodą Jerzego Piórko z Lubina, który otrzymał także srebrną plakietkę Związku Lutników Włoskich za najpiękniejszy lakier. II nagrodę otrzymał Tadeusz Słodyczka z Lubina (KIL-158), a III nagrodę – Stanisław Król z Krakowa (KIL-159). Laureatami IV nagrody zostali Antoni Krupa (KIL-160) i Udo Kretzschmann (Niemcy). Nagrodę Związku Lutników Niemieckich dla najlepszego polskiego uczestnika III etapu w wieku do 26 lat oraz srebrny medal António Capeli dla najmłodszego finalisty VIII konkursu otrzymał Norbert Kijanka (KIL-154)¹⁴.

1996

IX konkurs lutniczy w 1996 roku wyłonił zwycięzcę spośród 200 instrumentów, nadesłanych z całego świata, w tym po raz pierwszy z Nowej Zelandii, ciekawostką było też 8 skrzypiec lutników japońskich działających we Włoszech. Przewodniczącym jury (po zmarłym w 1993 r. Włodzimierzu Kamińskim) został lutnik Józef Bartoszek, dawny zwycięzca konkursu z 1977 r. Testy dźwiękowe instrumentów wykonywał Bartosz Bryła (także podczas następnych konkursów), laureat Międzynarodowego Konkursu Skrzypcowego im. H. Wieniawskiego z 1981 r. Laureatem I i II nagrody został Simeone Morassi (Włochy) ze znanej rodziny lutniczej, syn Gio Batty Morassiego. Jego instrumenty (KIL-205 i 206) zostały najwyżej ocenione za walory dźwiękowe i lutnicze. Pierwszą nagrodę ex aequo otrzymał także Krzysztof Mróz (Polska, KIL-207). III nagrodę zdobył również K. Mróz za drugi instrument, oraz Giovanni Battista Morassi, kuzyn zwycięzcy. IV nagrody otrzymali Gao Tong Tong (Chiny) oraz Mieczysław Nowobilski (Polska). W Muzeum Instrumentów Muzycznych otwarto towarzysząca konkursowi wystawę „Polakowi tylko Boga a skrzypic – dzieje lutnictwa na ziemiach polskich”¹⁵.

2001

W 2001 r. odbył się X konkurs lutniczy, na który przybyło 161 skrzypiec z 25 państw. Przewodniczącym jury był Andrzej Łapa. Lutnik Igor Ulitsky z Rosji otrzymał I nagrodę, medal ZPAL za najwyżej ocenione walory lutnicze i „Srebrny wachlarz” dyrektora szkoły lutniczej w Tokio dla najlepszego lutnika w konkursie. Laureatem II nagrody został Norbert Kijanka (KIL-248), a Robert Loska otrzymał nagrodę III oraz nagrodę prezydenta miasta Poznania za zdobycie najwyższej łącznej punktacji dwóch instrumentów (KIL-245 i 249). Laureatami kolejnych nagród zostali: IV – Magne Kvamme z Norwegii, V – Marcin Krupa z Polski, VI – Giovanni Battista Morassi z Włoch. Kolejny Polak, Andrzej Pancerz, otrzymał medal Towarzystwa Muzycznego im. H. Wieniawskiego za najwyżej ocenione walory dźwiękowe instrumentu¹⁶.

2006

W XI konkursie lutniczym (2006 r.) przewodniczącym jury został Gio Batta Morassi, słynny lutnik włoski, znany z poprzednich edycji konkursu. Od tej edycji konkurs zaczęli podbijać lutnicy azjatyccy. Spośród zgłoszonych 146 instrumentów dopuszczono do rywalizacji 99. Zwycięzcą został Japończyk, działający w Cremonie, Hiroshi Kikuta, który otrzymał także medal za najwyżej ocenione walory dźwiękowe skrzypiec. II nagrodę otrzymał Włoch Sandro Asinari (KIL-263), III nagrodę – także Włoch Alessandro Scandroglio, najmłodszy z laureatów¹⁷. 

2011

XII konkurs lutniczy w 2011 r. był prowadzony pod przewodnictwem Rogera Hargrave’a. Zgłoszono ponad 180 instrumentów z 23 krajów świata. I nagrodą uhonorowano Min Sung Kim z Korei Południowej, II nagrodę otrzymał Marcus Klimke z Niemiec, a III nagrodę Ulrike Dederer, reprezentująca Szwajcarię i Niemcy, która została jurorką w następnym konkursie¹⁸.

2016

Przewodniczącym kolejnego, XIII Międzynarodowego Konkursu Lutniczego im. H. Wieniawskiego w 2016 r. został Raymond Schryer z Kanady. Najlepiej ocenione skrzypce zbudował lutnik z Korei Południowej Ji Hwan Park, który zdobył I i II nagrodę. II nagrodę ex aequo otrzymał Krzysztof Krupa, a III – Philippe Mahu z Francji. Finalistami zostali Piotr Pielaszek, Marcin Krupa i Krzysztof Krupa, reprezentujący Polskę, oraz Debora Scianamé (Włochy), Gonzalo Bayolo (Hiszpania), Sungdeok Seo (Korea Południowa), którzy otrzymali liczne nagrody pozaregulaminowe. Nagrodę specjalną „Złotego Groblicza” za wysoko ocenione walory zdobnicze instrumentu przyznano Stefanowi Jaroszowi (Polska)¹⁹. Muzeum Instrumentów Muzycznych w Poznaniu zwyczajowo, po zakończeniu każdego z konkursów, zaprezentowało wystawę nagrodzonych skrzypiec.

Pobieżne choćby wniknięcie w dzieje lutników, biorących udział w międzynarodowych konkursach lutniczych w Poznaniu przekracza ramy tego tekstu, podobnie jak wyczerpujące przedstawienie konkursów, tu jedynie zaznaczone przez pryzmat instrumentów obecnych w bazie danych i kolekcji KIL. Instrumenty laureatów konkursów lutniczych, obecne w zbiorach KIL, które zostały udostępnione przez ZPAL do dokumentacji fotograficznej, znajdują się w prezentowanej bazie danych, razem ze szczegółowym biogramem ich twórców.

Joanna Gul

1. Zdzisław Szulc. Pasja i muzyka, red. J. Jaskulski, Muzeum Narodowe w Poznaniu, Poznań 2006, s. 10 i n.
2. Jw., s. 23.
3. Jw., s. 30.
4. Archiwum Towarzystwa Muzycznego im. Henryka Wieniawskiego, akta III Międzynarodowego Konkursu Lutniczego, 1967, Regulamin konkursu.
5. http://www.wieniawski.pl/47-regulamin.html. [dostęp 10.2016]. Te sztywne granice są uważane przez niektórych za nadmiernie ograniczające, np. model Polonia Tomasza Panufnika zostałby natychmiast odrzucony, pomimo ewidentnych walorów artystycznych.
6. Da capo: 75 lat Międzynarodowych Konkursów im. Henryka Wieniawskiego, oprac. R. Połczyński, Towarzystwo Muzyczne im. Henryka Wieniawskiego, Poznań 2011, s. 192. Tamże publikowany jest pełen skład jury wszystkich konkursów oraz pełen spis nagród i wyróżnień, również nie uwzględnionych w tym tekście.
7. Da capo..., s. 194; dokumentacja ZPAL.
8. Da capo..., s. 197-202; dokumentacja ZPAL.
9. Da capo..., s. 203-208; dokumentacja ZPAL.
10. Da capo..., s. 209-216; dokumentacja ZPAL.
11. Da capo..., s. 217-220; dokumentacja ZPAL.
12. Da capo..., s. 221-226; dokumentacja ZPAL.
13. Da capo..., s. 227-232; dokumentacja ZPAL.
14. Da capo..., s. 233-236; dokumentacja ZPAL.
15. Da capo..., s. 237-242; dokumentacja ZPAL.
16. Da capo..., s. 243-248; dokumentacja ZPAL.
17. Da capo..., s. 249-256; dokumentacja ZPAL.
18. http://www.wieniawski.pl/xii-konkurs-lutniczy.html [dostęp 10.2016].
19. http://www.wieniawski.pl/xiiimkl.html [dostęp 10.2016].